عرضه گواهی کربن در بورس انرژی چه تبعات زیست محیطی دارد؟

به گزارش صدای بورس، گواهی کربن به عنوان یک مکانیسم مالی، نقش مؤثری در کاهش آلایندگی‌های زیست محیطی ایفا می‌کند. انتشار این گواهی‌ها که معادل کاهش یا جذب یک تن دی اکسیدکربن است، در بورس انرژی ایران به بنگاه‌ها امکان می‌دهد تا با خرید و فروش آن، به اهداف زیست محیطی خود دست یابند.

با استناد به اطلاعات منتشر شده در اطلس جهانی کربن در سال ۲۰۲۱، ایران با سهم ۲ درصدی از کل انتشار کربن در رتبه ششم جهانی قرار دارد. انتشارات کربنی به طور عمده شامل گازهای کربن‌دی اکسید CO₂ و متان CH۴ است که در بخش‌های انرژی، صنعت و کشاورزی تولید می‌شود.

در این رده‌بندی، چین به عنوان بزرگترین تولیدکننده صنعتی، سهمی ۳۰.۹ درصدی از انتشار کربن، جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است. مقایسه مستقیم ایران و چین به دلیل تفاوت‌های چشمگیر در جمعیت و تولید ناخالص داخلی چالش‌برانگیز است. از این رو، برای تحلیل دقیق‌تر باید از شاخص‌های قیاس پذیر مانند سرانه تولید ناخالص داخلی و شدت کربن (میزان انتشار به ازای هر واحد تولید اقتصادی) استفاده کرد. این معیارها امکان مقایسه عادلانه‌تری بین کشورهایی با ساختارهای اقتصادی و جمعیتی متفاوت فراهم می‌کند.

داده‌های جهانی
بر اساس داده‌های بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی سرانه ایران و چین در طول ۲۰ سال گذشته روندی متفاوت را طی کرده‌اند. با آغاز روند صنعتی شدن چین در سال ۱۹۵۰ و اجرای سیاست اصلاحات و درهای باز در سال ۱۹۷۸، توسعه اقتصادی چین سرعت روز افزونی به خود گرفت و از شاخص توسعه جهانی پیشی گرفت. در ایران در هر دوره بسته به شرایط و محیط سیاسی و بین‌المللی، تولید ناخالص داخلی نوسانات بسیاری را تجربه کرده است.
نمودار زیر مقایسه تولید داخلی هر کشور بر حسب هر فرد را دو کشور ایران و چین مقایسه می‌کند. همانطور که مشاهده می‌شود سرانه تولید ناخالص داخلی در چین در طول حدود ۲۰ سال از ۲ هزار دلار به بیش از ۱۲ هزار دلار در سال ۲۰۲۴ رسیده است.
اختلاف سرانه تولید ناخالص داخلی ایران و چین در سال ۲۰۰۰ میلادی، بیش از ۲ هزار دلار است؛ با این حال به دلیل پایین بودن نرخ رشد اقتصادی، سرانه تولید ناخالص داخلی ایران با افزایش چشمگیری مواجه نشده و به ۵ هزار و ۷۷۸ دلار در سال ۲۰۲۴ رسیده است.
این مقایسه که بر پایه داده‌های بانک جهانی به دست آمده، نشان‌دهنده تفاوت قابل توجه در روند رشد اقتصادی و اختلاف سطوح صنعتی شدن دو کشور طی دو دهه اخیر است.

با مشاهده این روند، بیشتر بودن میزان انتشار کربن در چین نسبت به ایران منطقی به نظر می‌آید، اما با افزودن شاخص انتشار کربن به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی، روی دیگر توسعه اقتصادی پدیدار می‌شود که با اساس توسعه پایدار گره خورده است.
طبق داده‌های بانک جهانی، رشد بالای اقتصادی کشور چین، در طول این دوره با کاهش تولید آلاینده‌های کربنی همراه بوده است. به طوری که مشاهده می‌شود با پیشی گرفتن سرانه تولید ناخالص داخلی این کشور از ایران در سال ۲۰۰۸، شدت کربن، روند نزولی در پیش گرفته و سطوح بسیار کمتری از نرخ تولید کربن در ایران را اختیار گرفته است.

مقایسه روندهای اقتصادی و زیست‌محیطی ایران و چین در دو دهه اخیر تصویر نگران‌کننده‌ای از الگوی توسعه ایران ارائه می‌دهد. در حالی که چین توانسته است همزمان با رشد چشمگیر اقتصادی، شدت کربن خود را به طور مستمر کاهش دهد، اقتصاد ایران نه تنها از نظر رشد اقتصادی با رکود نسبی مواجه بوده، بلکه در بخش بهره‌وری انرژی و کاهش آلایندگی نیز ناموفق عمل کرده است. این داده‌های تاریخی نشان می‌دهند حلقه گمشده‌ای در اقتصاد ایران وجود دارد که اتصال فرآیندهای تولید به توسعه پایدار را قطع می‌کند. از نظر ساختاری به دلیل بهره‌وری پایین تولید و استفاده از فناوری‌های قدیمی که از انرژی زیادی در فرآیندهای صنعتی استفاده می‌کنند و عدم اصلاح الگوی مصرف انرژی که خود نمایانگر وابستگی به سوخت‌های فسیلی است، روند تولید کربن در ایران اصلاح نشده است.

الزامات کاهش تولید کربن
کاهش انتشار کربن از جوانب مختلف اقتصادی، محیط زیستی و بین المللی، ضرورتی حیاتی است که در صورت نادیده انگاشتن، اثرات سو جبران ناپذیری در پی خواهد داشت. شاید مهم‌ترین این پیامدها، کاهش رقابت‌پذیری کالاهای صادراتی و سودآوری صنایع فولاد و آلومینیوم به دلیل مالیات مرزی کربن اتحادیه اروپا (CBAM) و هدررفت سالانه ۵ تا ۷ درصد تولید ناخالص داخلی به دلیل مصرف ناکارآمد انرژی است. از سوی دیگر، تاثیرات اقلیمی محتمل در صورت ادامه روند فعلی انتشار کربن، کاهش منابع آبی، افزایش دما و تشدید در پدیده‌های حدی اعم از توفان‌های گردوغبار است که با آثار بهداشتی و سلامتی اعم از افزایش بیماری‌های تنفسی همراه خواهد بود.

تعهدات بین‌المللی ایران
طبق توافقنامه پاریس، ایران در سال ۲۰۱۶ متعهد شد تا سال ۲۰۳۰ میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را ۴ تا ۱۲ درصد بسته به شرایط اقتصادی و تحریم‌ها کاهش دهد. توافق پاریس مهم‌ترین پیمان جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی است که در سال ۲۰۱۵ با موافقت ۱۹۵ کشور به تصویب رسید و هدف آن محدودکردن روند گرمایش جهانی و ایجاد تعهد بین‌المللی میان کشورها برای ارائه برنامه مدونی برای کاهش انتشار آلاینده‌های خود بود. بر خلاف تعهدات، از زمان الحاق ایران به این توافقنامه، ایران نتوانسته است به مفاد توافق خود پایبند بماند؛ به طوری که میانگین روند انتشار گازهای گلخانه‌ای ایران هر سال با ۱.۸ درصد رشد همراه بوده است.

انتشار کربن در فرآیندهای صنعتی ایران
آخرین داده‌ها نشان می‌دهد که فرآیندهای صنعتی و احتراق سوخت در صنایع، سهم قابل توجهی در تولید آلاینده‌های کربنی در ایران دارند. با توجه به نمودارهای منتشرشده، میزان انتشار CO₂ ناشی از این فعالیت‌ها به سطوح هشداردهنده‌ای رسیده است و این امر، لزوم استفاده از مکانیسم‌های کاهش آلایندگی را بیش از پیش آشکار می‌کند.

راهکارهای کلیدی برای کاهش شدت کربن
بهینه‌سازی صنایع موجود، نوسازی فناوری‌های تولید در صنایع انرژی‌بر و گسترس فرآیندهای بازیافت می‌تواند در سطوح مدیریت شرکتی، بر سطوح انتشار تاثیر گذار باشد. در سطح ضروریات و تصمیمات سیاستی، راهکارهای موجود در دوسته‌ مبتنی بر کنترل و مبتنی بر بازار دسته بندی می‌شوند. فرآیندهای کنترلی شامل نظارت، اخذ عوارض و مالیات است. بر اساس تحقیقات انجام شده، اخذ عوارض و مالیات کارایی کافی در ایجاد واکنش تولیدکنندگان ندارد چرا که در ایران علاوه بر عدم وجود زیرساخت برای تشخیص محدوده قیمت‌گذاری مناسب، معمولا هزینه‌های اجتماعی تحمیل شده در نظر گرفته نمی‌شود.
از سوی دیگر با اعمال مالیات، هزینه‌ تولید در بنگاه‌های اقتصادی افزایش می‌یابد و بسته به کشش قیمتی کالا، افزایش هزینه می‌تواند منجر به انتقال بخشی از این افزایش هزینه به صورت افزایش قیمت محصولات تولید شده به مشتریان شود. همچنین محل صرف مالیات‌های اخذ شده نیز به صورت شفاف اعلام نمی‌شود در صورتی که باید به جبران ضررهای محیط زیستی اختصاص یابد. بنابراین به نظر می‌رسد راهکارهای مبتنی بر بازار اعم از استفاده از سیستم معاملات انتشار و گواهی‌های کربن تاثیرگذاری مشخص‌تری بر کنترل انتشار آلاینده‌های کربنی دارد.

گواهی‌های کربن
گواهی‌های کربن مجوزهای قابل معامله‌ای هستند که به دارنده‌ آنها اجازه می‌دهند مقدار مشخصی از گازهای گلخانه‌ای را در یک بازه زمانی معین منتشر کنند. این گواهی‌ها به عنوان ابزاری اقتصادی طراحی شده‌اند تا با ایجاد بازار خرید و فروش مجوزهای آلایندگی، انگیزه‌ای برای کاهش انتشار کربن و حرکت به سمت فناوری‌های پاک ایجاد کنند. این اوراق با ایجاد یک بازار فعال برای حقوق انتشار آلاینده‌ها، انگیزه‌های اقتصادی برای صاحبان بنگاه‌های تولیدی خلق می‌کنند؛ واحدهای صنعتی که توانایی کاهش آلایندگی خود را دارند، می‌توانند ظرفیت انتشار صرفه‌جویی شده را در بازار به فروش رسانده و از این طریق درآمدزایی انجام دهند. از سوی دیگر، واحدهایی که با محدودیت‌هایی در کاهش انتشار آلاینده‌های تولیدی خود مواجه هستند، این امکان را دارند تا با خرید مجوزهای مازاد از سایر واحدها، مازاد آلایندگی خود را به شکلی قانونی و مقرون‌به‌صرفه جبران نمایند.

مبادله گواهی کربن در بورس‌های جهانی
سیستم معاملات آلایندگی اتحادیه اروپا تحت عنوان (EU ETS) بزرگترین بازار کربن جهان است تحت فرآیند کپ اند ترید فعالیت می‌کند. این فرآیند یک روش بازارمحور برای کنترل آلایندگی است که در آن دولت‌ها یک سقف بر حسب تن برای انتشار گازهای گلخانه‌ای تعیین می‌کنند و به شرکت‌ها اجازه می‌دهند تا حق انتشار آلاینده‌ها را معامله کنند. شرکت‌هایی که کمتر از سقف مجاز آلایندگی دارند، می‌توانند مازاد گواهی‌های خود را بفروشند و شرکت‌های آلاینده باید گواهی بیشتر بخرند. بورس‌های اصلی که در این سیستم فعالیت می‌کنند شامل ICE، EEX و Nord Pool است که بیش از ۸۰ درصد از کل معاملات کربن جهانی را پوشش می‌دهد.
سیستم معاملاتی دیگر، برنامه کالیفرنیا و کبک تحت عنوان (CCA) است. این سیستم بازار کربن آمریکای شمالی است که کالیفرنیا (آمریکا) و کبک (کانادا) یک سیستم کپ اند ترید مشترک دارند. در این برنامه، شرکت‌های بزرگ صنعتی و انرژی‌بر باید گواهی کربن بخرند. بورس اصلی فعال در این سیستم نیز ICE است.
از سوی دیگر سیستم کربن چین تحت عنوان (National ETS) بزرگترین بازار از نظر حجم آلایندگی است که در سال ۲۰۲۱ راه‌اندازی شده و بیشتر متمرکز بر صنایع سنگین همچون برق، فولاد و سیمان است. تنها بورس اصلی فعال در این معاملات هم بورس محیط زیست و انرژی شانگهای SEEE است.

انتشار گواهی‌های کربن در بورس انرژی ایران
با توجه به تعهدات ایران در توافقنامه پاریس و لزوم کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۱۴۰۰ اقدام به تشکیل کارگروه ملی بازار کربن کرد. این کارگروه با هدف بررسی امکان‌سنجی ایجاد یک بازار داخلی کربن و تدوین چارچوب‌های قانونی و فنی برای آن تشکیل شد. اولویت این کارگروه تشخیص صنایع پرآلاینده مانند نفت، گاز، پتروشیمی، سیمان و فولاد و تعیین سقف انتشار برای این صنایع و تخصیص مجوزهای قابل معامله بود.
اکنون به منظور تسهیل دسترسی و برقراری امکان مبادله مجوزها، بورس انرژی ایران به انتشار گواهی‌های کربن می‌پردازد. به گزارش صدای بورس، محمد نظیفی، مدیرعامل بورس انرژی ایران، با اشاره به نقش گواهی‌های انتشار کربن به عنوان ابزاری مالی و زیست‌محیطی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای، اعلام کرد: تمهیدات لازم برای انتشار و معامله این گواهی‌ها در بورس انرژی فراهم شده است. پس از اخذ تأییدیه‌های شرعی از کمیته فقهی، در حال حاضر منتظر دریافت تصویب نهایی از شورای بورس هستیم که پس از آن، معاملات این ابزار مالی آغاز خواهد شد.
وی در ادامه با تأکید بر اهمیت جهانی این مکانیسم افزود: گواهی‌های کربن از ارکان کلیدی تحقق اهداف توسعه پایدار محسوب می‌شوند که کشورهای پیشرفته از آن به‌عنوان اهرمی مؤثر برای تنظیم سیاست‌های کاهش آلایندگی بهره می‌برند. راه‌اندازی این بازار در بورس انرژی ایران، نه‌تنها جایگاه کشور را در عرصه بین‌المللی ارتقا می‌دهد، بلکه گام مهمی در عملیاتی‌سازی تعهدات زیست‌محیطی ایران محسوب می‌شود.

• لیلا عبدالهی - خبـرنگـار

• شماره ۶۰۰ هفته نامه اطلاعات بورس